RÖNESANS KIMILDADI

Okuldayken bir tablonun ayrıntısından insanlık tarihinin büyük olaylarına dair ipuçları sezebilirsin diye öğretselerdi, yeminle o dersleri can kulağıyla dinler, pekiyi’yle bitirirdim.

Yüksek teknoloji biz rençberlerin elinin altında ya,  Hz. Meryem’i konu alan bir resmin ayrıntısına bakabildim geçen gün! Resme aşırı zoom yaptığım için pixeller takır tukur bir görüntü veriyor, ama işe bakın ki, karşıma şu imge çıktı.

Sanki sıhhat dolu bir hanım sulu armut yemiş de, nefasetin verdiği keyifle, dudakları hafif aralanmış, dişleri görünür olmuş. Bu ayrıntı aslında şu tablodan geliyor.

Giotto’nun 1310 yılı civarında yaptığı Ognissanti Madonna tablosu. Buraya koyduğum resim küçük boyutlu, o nedenle siz şaşırmadan söyliyeyim, Google images araştırmasıyla çok daha büyüğünü bulup yukardaki ayrıntıyı çıkardım.

E başlıkta rönesans falan dedin, rönesans ürünü mü bu diye sorabilirsiniz. Yok, bu henüz rönesans tablosu sayılmıyor, proto-rönesans deniyor, rönesans öncülü yani.

İyi de bu tablo, bu ayrıntı niye mühim?

Ne demiştim başta?  Sanat eserlerindeki küçük ayrıntılar tarihi dönüşümlere tanıklık ediyormuş.

Rönesans ‘yeni doğum’ demek, ama isimlendirmedeki mecaza kanmayın siz, nerdeyse yüzlerce yıl süren bir doğum bu. Kültür, zihniyet, bakış açısı, algı vs vs toptan dönüşümden söz ediyoruz.

Mesela bakın, Siena şehrinde Duccio, Maesta adıyla anılan ve  Hz. Meryem ve oğlu Hz. İsa’yı konu alan muazzam bir tablo yapıyor. Yıl 1310 civarı. Ama bundan yalnızca yüzyetmiş yıl sonra, 1480’lerde, Botticelli konusu dinle alakasız Primavera (Bahar) tablosunu yapıyor.

Farklılık çok belirgin, arada neredeyse iki yüzyıl var. Rönesans dönüşümünü kolayca teşhis ediyoruz, ama ilk başlarda durum neydi, ilk farklılık kendini nasıl belli etti?

Bunun için Duccio’nun zamanına, 1300’lere yakından bakalım ve rönesans’ın tohumlarına dair ipuçları arayalım. O vakitler ressamların pek konu seçme şansı yoktu, ortaçağ kilise mirası gereği konular hep dinden geliyordu. Bu konuda Madonna (Meryem Ana) resimleri öne çıkar. Mesela, Cimabue’nin 1280’lerde resmettiği Santa Trinita Madonna’sı.

1285 tarihli Duccio’nun Rucellai Madonna’sı.

1311 yılında Duccio (yukarda da bahsettiğimiz) Maesta’sını yapıyor.

Şimdi canalıcı resme geldik, yine 1311 yılında Giotto, Ognissanti Madonna’sını bitiriyor.

Resimler üç aşağı beş yukarı birbirinin benzeri görünüyor, ama bunlara dikkatle bakarsanız, Giotto’nun resminde farklılıklar sezmeye başlıyacaksanız. İşinizi kolaylaştırmak için, Madonna portrelerini birarada inceleyelim.

Giotto’nun Madonna’sındaki ifade ve tavır değişikliğini hissettiniz mi? Diğer tasvirlerde gözlenen eğik baş dikleşmiş, yüz sıhhat dolu gürbüz bir görünüm kazanmış, kırmızı ve biçimli dudaklarda belli belirsiz bir gülümseme belirmiş, gözlerdeki meraklı bakış dikkat çekiyor.

Giotto’nun resminde o zamanlar yeni yeni gelişmekte olan perspektif ve mekan algısı hayli belirgin. Bunu anlayabilmek için yanlarda resmedilen melekler ve azizlerin durumuna bakalım.

Baştaki üç resimde figürler ya kat kat, yada basamak basamak tasvir edilmişler, Giotto’nun resminde dünyevilik, ayağı yere basarlık o kadar belirgin ki, figürler birbirlerini kapatıyorlar bizim bakış açımızdan, yanyana duruyorlar adeta.

Giotto’nun resmine daha yakından bakalım. Hz. Meryem’in vücudunun nasıl tasvir edildiğine dikkat edin.

Gövde diğer resimlerdeki Madonna tasvirlerine göre daha kalıplı, oturuş külhani. Göğüslerin dolgunluğu açıkca seçiliyor, uyluk, diz ve bacaklar bir perspektif içine yerleşmiş, dizin anatomisi seçiliyor, gövdenin hacmi son derece gerçekci tasvir edilmiş.

Hele ayrıntı figürler, önde duran meleklerin resmedilişine bakın.

Bu o zamana kadar hiç kullanılmayan bir ifade biçimi, melekler ellerinde Meryem’i sembolize eden zambak ve gül dolu ampuller tutuyorlar.

Bu vazo ve çiçekler tasvirinin Rönesans’ın ilk natürmort’u olacak kadar yenilikçi olduğu düşünülüyor.

Umarım şimdiye kadar anlattıklarımda Giotto’nun Rönesans’a doğru hamlesiyle ilgili bir fikir sahibi oldunuz. Ve unutmayın bu ayrıntılar hakim bir resim geleneğinin içinden, ona rağmen boyveriyor.

İşte tarihsel dönüşümler böyle ufak ufak başlıyor, ilk başta belli belirsiz bir terslik var, zamanla bu terslikler birikiyor birikiyor ve bütün zihniyet, kavrayış yeni bir düzlüğe çıkıyor. Bize de bu tarihi dönüşümün resimli romanını okumak kalıyor :).

Notlar:

1. Ognissanti Madonna, Santa Trinita Madonna ve Rucellai Madonna Uffizi Müzesinde aynı odada sergileniyorlar. Botticelli’nin Primavera’sı ayrı bir odada.

2. Duccio’nun Maesta’sı Siena Katedral Müzesinde sergileniyor.

3. Rönesans’ın belirişini tanımlayan parantezleri, yani Duccio’nun Maesta’sı ile Botticelli’nin Primavera’sının konumlanmasını, Stephen Greenblatt’ın Türkçeye Sapma ismiyle çevrilen The Swerve kitabında gördüm (http://www.idefix.com/kitap/sapma-stephen-greenblatt/tanim.asp?sid=SX8IPIN8S4JET9ISMDBS).

KİMBELL SANAT MÜZESİ

Sade olsun, sakin olsun, aydınlık olsun, ulvi olsun.. Bir yapı için mimara bu dilekleri sipariş verseniz, ortaya çıkan eserde bu kriterlerinizin nasıl karşılanmasını beklerdiniz? Ben bir şey beklemezdim. Bu kriterleri anlamak bile zor. Bana güneşli, huzurlu, kullanışlı mekan olsun, yeter.

Ama bazan bir mimar öyle bir tasarlıyor ki mekanı, görünce hayret yanısıra bu ne sadeliktir, bu ne huzurlu yapıdır diye düşünmekten kendini alamıyor insan.

Teksas’ın Fort Worth şehrinde yaşayan varlıklı Kimbell ailesi yıllarca sanat eseri biriktirmiş ve bu eserleri kamunun istifadesine açmak istemiş. Bu iş için 1965 yılında mimar Louise Kahn tutulur. Modern mimarinin egzantrik ve münzevi bir dahisidir o. 1972’de binayı teslim eder.

Photo: Peter Wenger

Bu yapı tasarım harikası bir şey ama lafı gevelemeden hemen bir dolaşalım içini. Tavanlara pencereler öyle yerleştirilmiş ki doğal ışık direkt içeriye düşmüyor, göze gelmiyor, ayna misali beton yüzey üzerinden şavkıyarak içeriyi aydınlatıyor. Tavan yüzeyi boydan bir aydınlatıcı haline dönüşüyor, gece gökyüzündeki ay güneş ışığını nasıl yansıtır, mimarın tasarımı sayesinde güpegündüz bir dolunay aydınlatması tavandan aksediyor. E buna şapka çıkarılır doğrusu.

Sanatkar tasarım ustalığının o derece farkındaki şu poza, şu emin duruşa bir bakın, ışık benim küheylanım diyor sanki.

Belli ki Louis Kahn için ışık kullanımı ve hissi çok önemli. Ama yalnızca çatıdan içeriye izinli giren ışık değil, boydan boya camlı duvarlardan içeri dökülen ışık bile kontrol altında, ‘yapım’ altında. Buradaki buluş şu: ‘içerisi’ ve ‘dışarısı’ merhale merhale zonlara ayrılmış, hani bir hamamda sıcak-serin-soğuk odalar vardır yanyana, içiçe, aynen öyle. Hamam zonlaması ısıyı derecelendirirken, Kahn da en dışarıdan en içeriye ışığı ayrı ayrı dozluyor. Bunu bazen iç avlularla sağlıyor, bazan da binadan ilk çıkıverince içeride gördüğünüz tavanı bir defa daha tente misali yineleyerek dışarıdan gelen güneşe gölgelik yapıyor.

Şimdi bina dışardan nasıl görülüyor ona bakalım. Louis Kahn tasarımında nasıl iç mekanda ışık kullanımı belirginleşir, dış çizgilerde de su dikkat çekicidir. Kahn’ın tasarladığı başka binalarda da kullanıldığı üzere, boylu boyunca yada çepeçevre havuzlar yapıyı tanımlar ve tamamlar. Su unsurunun ustaca kullanımı ile oluşan his  korunmaya dair bir algıdır, sanki bina etrafı hendekle çevrili bir kale gibidir, yada, tehlikelerden sakınılmış bir ada güveni yaşanır. Bu ‘barınak’ hissi değil de nedir, evimizde ocağımızda bir sokulma, huzur hissi veren sığınma hissi.

Peki ne sergileniyor bu müzede? Şahane şeyler, ama bu yazı bu kadarla kalsın, onu da sonraya bırakalım. Louis Kahn üzerine daha bakınmak isterseniz bir kitap ve bir film tavsiye ederim:

Between silence and light http://www.amazon.com/Between-Silence-Light-Spirit-Architecture/dp/159030604X/ref=sr_1_1?ie=UTF8&qid=1421208847&sr=8-1&keywords=between+silence+and+light

My architect (Kahn’ın oğlu babasının geçmişini, eserlerini ve etkilerini araştırıyor, belgesel) http://vimeo.com/9418890